Minab
semeton sami kari eling ring peplajahan ritatkala kari masekolah khususne ring
pelajahan Bahasa Bali. Ne mangkin titiang wantah..... eeee...istilahne
'mereview ulang' :p :p akidik peplajahan punika khususne ring pelajahan basitha
paribasa. Napi nika basitha paribasa? Basitha Paribasa inggih punika
basa rerasmen wiadin panglengut basa. Kanggen panglengut basa sajeroning
mabebaosan kalih magegonjakan, sajeroning basa pakraman wiadin basa
pasawitrayan.
Seosan ring punika, Sang Kawi sane sampun wibuhing Basa Basitha, tan mari ngunggahang Basitha Paribasa puniki, sakadi Uperenga miwah Pralambang, sane makardi lengut kakawian punika. Minab semeton sami kari eling napi-napi manten sane ngranjing Basitha Paribasa punika. Kenten taler minab karing eling contone soang-soang.
Sane ngranjing Basitha Paribasa minakadi :
Seosan ring punika, Sang Kawi sane sampun wibuhing Basa Basitha, tan mari ngunggahang Basitha Paribasa puniki, sakadi Uperenga miwah Pralambang, sane makardi lengut kakawian punika. Minab semeton sami kari eling napi-napi manten sane ngranjing Basitha Paribasa punika. Kenten taler minab karing eling contone soang-soang.
Sane ngranjing Basitha Paribasa minakadi :
- Sesonggan.
- Sesenggakan.
- Wewangsalan.
- Sloka.
- Bebladbadan.
- Pepindan utawi Sesawangan.
- Cecimpedan.
- Cecangkriman.
- Sesimbing.
- Cecangkitan.
- Raos Ngempelin.
- Sipta utawi Sasemon.
- Peparikan.
- Gegendingan.
- Sesapan.
- Tetingkesan.
- Sesawen.
Penjelasan :
1. Bebladbadan
Bebladbadan inggih punikaartine tutur sujati, utawi kruna bebasanm kaanggen papiringan, saha madue purwakanti ( bersajak). ( Basita paribasa). Dalam Bahasa Indonesia hampir memiliki kesamaan dengan Metafora : adalah majas dalam bahasa indonesia yang membandingkan suatu dengan yang lain. Yang bukan menggunakan arti sesuangguhnya melainkan sebagai makna kiasan. Contoh : Raja siang keluar dari ufuk timur.
Bebladbadan
kruna lingganipun "babad" artinipun tutur jati sane sampun kalampahan
riin. Babad taler maarti abas wiadin basang kebo, banteng, utawi kambing.
Sasampun polih seselan "el", pangiring "an" lan
kaduipurwayang dados bebladbadan sane mateges kruna bebasan, kaanggen
papiringan, saha madue purwakanti (bersajak).( Simpen, basita paribasa,
39,2004)
Bebladbadan puniki kawangun antuk lengkara utawi kruna tigang palet. Krunane sane pinih riin apalet dados "giing" utawi "bantang", krunane sane kaping kalih apalet, "arti sujati (bebasanipun)", sakadi sampiran, sane ngawangun purwakanti (sajak), krunane sane kaping tiga "arti paribasa", wiadin suksmanipun, makadi :
Bebladbadan puniki kawangun antuk lengkara utawi kruna tigang palet. Krunane sane pinih riin apalet dados "giing" utawi "bantang", krunane sane kaping kalih apalet, "arti sujati (bebasanipun)", sakadi sampiran, sane ngawangun purwakanti (sajak), krunane sane kaping tiga "arti paribasa", wiadin suksmanipun, makadi :
- Giing (bantang) : majempong bebek,
- Arti sujati (bebasanipun) : jambul,
- Arti paribasa : ngambul.
Dadosne
kecap "mbul" ring kruna "jambul", mapurwakanti ring kecap
"mbul" ring kruna "ngambul".
Bebladbadan puniki masaih ring "wewangsalan", sakadi papiring indik kahanan kalih laksanan janma, ring asapunapine sada pedas suksmanipun. Kewanten yening anake mabladbadan, artinipun sane sujati nenten kaucapang, antuk kasengguh sami sampun uning ring artinipun.
Ring sor puniki wenten makudang-kudang conto bebladbadan , luiripine :
Bebladbadan puniki masaih ring "wewangsalan", sakadi papiring indik kahanan kalih laksanan janma, ring asapunapine sada pedas suksmanipun. Kewanten yening anake mabladbadan, artinipun sane sujati nenten kaucapang, antuk kasengguh sami sampun uning ring artinipun.
Ring sor puniki wenten makudang-kudang conto bebladbadan , luiripine :
bantang=makawat
radio
arti sujatine=
antena
arti
paribasane=nganten
- Beruk magantung = kakocor, arti paribasane = bocol
- Ketimun pait = paya, arti paribasane = semaya
- Wayang gadang = Kresna, arti paribasane = tresna
- Macarang Uga = sambilan, arti paribasane = masambilan
- Matabeng gelang = tutub, arti paribasane = tutugang
- Makunyit di alas = temu, arti paribasane = katemu
- Mabuaya di tegal = alu, arti paribasane = nglalu, kalu
- Mataluh nyuh = tombong, ati paribasane = sombong
- Jukut gedebong = ares, arti paribasane = ngeres-eresin
- Matiuk Jawa = belati, arti paribasane = ngulati
- Mabatis bebek = gempel, arti paribasane = ngempelin
- Base wayah = kakap, arti paribasane = gapgapan
- Mabuah jaka = beluluk, arti paribasane = nguluk-nguluk
- Mabuah wayah = jebug, arti paribasane = gedebug
- Mabuah kelor = klentang, arti paribasane = klentangin
- Mabubuh kladi = kulek, arti paribasane = elek
- Jaja uli magula = abug, arti paribasane = jebug
- Maboreh tangkah = buat, arti paribasane = kuat
- Mablakas peleng = timpas, arti paribasane = mimpas
- Mabaju tanpa lima = kutang, arti paribasane = kutang
- Mainan bluak= capung=ngapung
- Maabian Jawa = kebon, arti paribasane = ngebon
- Makamben disunduk=maseselan= maseselan
- Mamunyin siap= makekruyuk=nyruyukan
- Nganggo kamben= macingcingan= mancing
- Madasar nasi= entip= ngintip
- Mabuah kelor=klentang=klentangin
- Masuang pleting=tundak=tundak-tundik
- Bidak jukung=layar=nglayarin
- Maumah sampi= kandang=ngandang-ngandang
- Kawat Radia= antena=nganten
- Prabu gede=kapal=apal
- Panak cicing=kuluk= nguluk-uluk
- Matapis jaka= duk=duk
- Matuak tape=berem=merem
- Tukad tanpa yeh= pangkung=bengkung
- Umah panggung=kampung=ngapung
- mauled jaka=ancruk=nguncrukan
- Ulet makaput=kacut=takut
- mauwat gedebong=otot=ngotot
- mauwat pandan=bagu=ngagu
- lim Bali=ancur= ancur
- bubuh sagu=ongol-ongol= nyengongolan
- makakul pasih=omang-omang= ngemang
- gunting buah=caket=raket
- Maraab umah=genteng=genting
- Maraab umah=alang-alangan
- Mamunyi kukur= ngengkuk=nungkuk
- Arjuna Durian=tualen=ngelen-len
- sibuh gedah=lumur=umur
- Ketimun pait = paya, arti paribasane = semaya
- Wayang gadang = Kresna, arti paribasane = tresna
- Macarang Uga = sambilan, arti paribasane = masambilan
- Matabeng gelang = tutub, arti paribasane = tutugang
- Makunyit di alas = temu, arti paribasane = katemu
- Mabuaya di tegal = alu, arti paribasane = nglalu, kalu
- Mataluh nyuh = tombong, ati paribasane = sombong
- Jukut gedebong = ares, arti paribasane = ngeres-eresin
- Matiuk Jawa = belati, arti paribasane = ngulati
- Mabatis bebek = gempel, arti paribasane = ngempelin
- Base wayah = kakap, arti paribasane = gapgapan
- Mabuah jaka = beluluk, arti paribasane = nguluk-nguluk
- Mabuah wayah = jebug, arti paribasane = gedebug
- Mabuah kelor = klentang, arti paribasane = klentangin
- Mabubuh kladi = kulek, arti paribasane = elek
- Jaja uli magula = abug, arti paribasane = jebug
- Maboreh tangkah = buat, arti paribasane = kuat
- Mablakas peleng = timpas, arti paribasane = mimpas
- Mabaju tanpa lima = kutang, arti paribasane = kutang
- Beruk magantung = kakocor, arti paribasane = bocol
- Maabian Jawa = kebon, arti paribasane = ngebon
2. Sesapan (Doa)
- Sesapan
tegesnyane nyapatin, sane matetujon nglungsur karahajengan, mangda nenten
keni bencana. Kawentenan sesapan manut tetujonnyane, minakadi :
Sesapan ngebah taru :
"Ratu Betara Sangkara, titiang nglungsur taru druene, mangda titiang nenten tulah."
Sesapan suara kedis caak :
"Kakasang ngengsut di ambune."
Sesapan si jabang bayi :
"Ratu Paduka Betara Brahma, icenin raren titiange pasikepan mangda ipun setata rahayu."
Sesapan sabeh bales :
"Kaki-kaki bentuyung sampunang kasiabange titiang, tiang cucun kakine."
Sesapan ngentasin genah tenget :
"Jero sane nuenang genahe/margine, tiang nyelang genahe icen tiang karahajengan."
Sesapan ri kala sungkan, wenten dongkan mamunyi :
"Ih, apa not iba yening ada anak makeneh rahayu, mai, sakewala yening tusing rahayu bakal cotot matane apang kanti buta."
Sesapan ri kala mireng suaran paksi tuhu-tuhu :
"Buncul agung sepit semprong tuara bakatanga."
Sesapan mabebaosan, masuara cek-ceke :
"Sidi Saraswati."
Sesapan angin baret, angin nglinus :
"Ratu Betara Bayu sampunang nglintangi riki, santukan titiang akeh madue anak alit."
Sesapan ri kala ngadol ingon-ingon utawi wewalungan :
"Ratu Sang Hyang Rare Angon, ingon-ingon I Ratu adol titiang nglungsur karahajengan."
Sesapan ri kala molihang pantun duene :
Ratu Betara Sri, Titiang ngaturang yadnya, mangda titiang rahayu."
Sesapan ri kala Tumpek Uduh :
"Kaki-kaki dadong jumah?
Jumah.
Anak engken?
Anak Gelem.
Gelem Engken?
Gelem nged.. nged.. nged.. nged.."
Sipta puniki
wangsit wiadin ciri-ciri sekala miwah niskala, becik wiadin kaon, sane wenten
arti kalih suksmanipun. Sipta puniki kawedarang antuk barang sane wenten ring
jagate, buron miwah pripen kalih polah. Ring asapunapine taler wenten saking
bawan jagat alih ring pakahyunan, upami :
- Yening wenten bintang kukus kanten ring langite kangin, punika kocap sipta (pertanda) kaon.
- Yening wenten buron alasan makadi kidang, manjangan ngranjing ka desa, punika kicap sipta kaon.
- Yening paksi culik-culik masuara kala wengi, nenten kasaurin olih i tuhu-tuhu, punika kocap sipta (praciri) kaon.
- Yening wenten anak nganten, raris rauh pajati, makta damar kalih pacanangan (pabuan), punika taler sipta, makadi suksmanipun :
- Damar = galang apadang, saking rahayu nunas galang.
- Pamor = apuh, ampura, nunas ampura
- Base = sedah, serdah, seica, apang sueca
- Buah = pala, pikolih, apang mapikolih
- Temako = seseban, sebseb, teduh, nunas paneduh
- Gambir = jambe rateng, tembe (benjangan) mangda puput.
Pupuh Ginada
- Beli Nyoman dewan titiang
matangi titiang mangipi
I Jayaprana lingnia alon
punapi ipian i ratu
Ni Layonsari angucap
titiang ngipi
"umahe anyudang blabar." (sipta kaon) - "Sadaging umahe
telas"
ipiang titiang mangeraris
kaon kojarannya reko
eda beli luas kauh
tan urungan beli pejah
laut ngeling
Ni Layonsari sigsigan.
Pupuh Sinom
- Wenten ne mawadah dalung
meka waja miwah lengis
menuh sikapa asoroh
boya tingkah banten suci
nika ke anggen napi
Pedanda ngandika alus
data takonang iba
pipise jua aba mai
malih matur
Pan Bongkling makita nawang. - Pedanda raris nartayang
kene katatuannya cai
apan sipta uling makelo pamalu
mekane anggon mata
wajane kal anggo gigi
mangde ayu
yang mepekang parikrama. - Pan Bongkling kedek mangakak
uning titiang kapo mangkin
anging kangkattitiang gaok
titiang nahen mamanggihin
anak mananem sampi
tan wenten madaging legu
anging ne panggihin titiang
tan wenten angan asiki
boya lamur
bantenge ne wawu lekad.
Peparikan pateh sakadi Wewangsalan,
kewanten binanipun weangsalan punika wantah kalih palet (carik), yening
peparikan kawangun antuk petang palet dados apada (satu bait), taler mawirama
miwah mapurwakanti. Peparikan puniki pateh sakadi "madah" ring
kasusastran Indonesia. Yening sihang ipun minab sakadi "Pantun",
antuk "ri", punika sering masilur dados "ntun", sakadi;
sari, dados = santun. Peparikan, kruna lingganipun "parik",
artinipun; awi (karang), polih pangiring "an" dados parikan,
kadwipurwayang dados: peparikan, artinipun: awi-awian utwai reragragan.
Peparikan puniki taler sakadi sasimbing indik kahanan kalih polah janma, kawangun antuk lengkara petang carik dados apada (satu bait). Lengkarane sane riinan kalih carik dados "sampiran", lengkarane pungkuran sane kalih carik dados arti sejatine, saha mawirama purwakanti, (a-b, a-b). Purwakanti punika wenten tatiga, luiripun: Purwakanti sastra, Purwakanti basa, Purwakanti suara, sakadi:
Peparikan puniki taler sakadi sasimbing indik kahanan kalih polah janma, kawangun antuk lengkara petang carik dados apada (satu bait). Lengkarane sane riinan kalih carik dados "sampiran", lengkarane pungkuran sane kalih carik dados arti sejatine, saha mawirama purwakanti, (a-b, a-b). Purwakanti punika wenten tatiga, luiripun: Purwakanti sastra, Purwakanti basa, Purwakanti suara, sakadi:
- Purwakanti sastra
Doyan liang ngandong kanji (a)
depang tiang ngaba pitu (b)
yan tiang ngelong janji (a)
apang tiang kena tantu. (b)
Aksara "ji" ring kruna "kanji", makanti ring "ji" ring kuna "janji".
Aksara "tu" ring kruna "pitu", makanti ring "tu" ring kruna "tantu". - Purwakanti basa
Meli gabus duang kranjang
lamben bodag sing ngenyakin
yadin bagus mata kranjang
enyen kodag mangenyakin.
Mata "kranjang" makanti ring kruna duang "kranjang".
kodag "ngenyakin" makan ti ring kruna sing "ngenyakin". - Purwakanti suara
Dengdenge kurma lua
jaene ditu plapahin
adeng-adeng magama tua
gaene malu plajahin.
Suara "a" ring kruna "tua", mapurwakanti ring "a" ring kruna "lua"
suara "in" ring kruna "plajahin", mapurwakanti ring "in" ring kruna "plajahin"
5. Sasemon
Sasemon
punika taler sakadi Sasimbing, sakewanten lebih alus lengut tur nudut kayun.
Sasemon puniki wenten sane mawangun tembang, utawi gancaran, sakadi ring sor
puniki :
Taruna : "Beh apa kaden melah bunga nagasarine ento, yan tiang
maan ngubuhin bungane ento, ap kaden liang atine".
Taruni : "Apa perlune ngubuhin kayu buka kene, ane tanpaguna, tulen
bena lakar tuyuh nyampatang luu sai-sai".
Wenten sasemon negngge Sekar macapat (Sekar alit) luir ipun :
Pupuh Ginada
Taruna : "Beh apa kaden melah bunga nagasarine ento, yan tiang
maan ngubuhin bungane ento, ap kaden liang atine".
Taruni : "Apa perlune ngubuhin kayu buka kene, ane tanpaguna, tulen
bena lakar tuyuh nyampatang luu sai-sai".
Wenten sasemon negngge Sekar macapat (Sekar alit) luir ipun :
Pupuh Ginada
- Tiang mriki ngrereh
"bunga"
kocap wenten "cempaka putih"
iriki genahnya reko
kocap luih warnanipun
nawang tranggana ngadika
inggih wiakti
"nanging dereng masamaya alap". - Sasendone kadi ring sipta
"dumadak ya ulung jani
delima wantane ento
akayih tengahin dalu
titiang masesangi nyangga
baan kacing
titiang suka metoh jiwa". - Raden Galuh weruh sipta
kenyung raris nyaurin
"lamun paingenan reko
madia latrine ya ulung
di pekene ya tibeninnya
soring bingi
manakti apang pasaja".
Pupuh Sinom
- Masasemonteken roanga
"langite jani tingalin
ening tan pajalada kakelike ngasih-asih
bedak mabudi warih
dijaha paraning jauh
dumadak Widhine ica
ngujanin i tadahasih
apang suud sedih ya maselselan". - Kakantenane angucap
patut sapunika Gusti
yan kadi unduk mapikat
"pacengcengin glatik putih
mula ratuning paksi"
I Ratnasemara sumaur
"apan pacengcenge nista
glatik cambra tan mapelik mamikatin
glatik bunga saking Kendran". - Ni Ketut tau ring sipta
ngwales dane nimonin
mangucap teken timpalnya
"panese embok tan sinipi
wiakti sasih kapat mangkin
kaklike mengalup-alup
suarane mangolasang manah
mederan mangkalih warih
nanging takut
majalan rikat baan daya". - "Yan gantasang te majalan,
tuara ko ya pacang ketil
kamandalu maodaka
"Ni Sewambra manyaurin
tan pendah mengalap sari
sepak joan anggon nyukcuk
katike ilidan dona
baong sengel mangulingling
pineh layu
kotek baan joan belah".
Sasimbing
puniki kruna (ucapan) papiringan sane pedes suksmanipun, makardi sang kasimbing
jengah wiadin sebet, riantuk ngrasa ring dewek katiban sasimbing punika.
Sasimbing puniki sering kaucapang ring ajeng sang kasimbingin, ngangge kruna
paimbangan sane sada silib artinipun, indik kalh polah janma, barang kalih
buron. Ri asapunine sasimbing puniki ngangge kruna nungkalik, upami : belog
kaucapang ririh, lekig utawi kiul kaucapang anteng. Wenten makudang-kudang
sasimbing sane mawangun gancaran miwah tembang upami : "Kadang tan
tinolihin", tegesipun : Anake sane ngutamayang dewek ipune kewanten,
nenten nglinguang nyama braya.
Ring sor puniki wantah conto-conto sasimbing :
Ring sor puniki wantah conto-conto sasimbing :
- Be di pongerangan baang ngeleb; tegesipun : Sakadi anake ngambil anak istri bajang, sampun kakeniang, rikala ipun lenge, anak istri punika malaib.
- Bas tegeh baan negak, dilabuhe baonge elung; tegesipun :Sakadi anake polih pangkat tegeh, raris nyeled pipis utawi korupsi, ipun katara raris kausanayang makarya tur ipun salah maukum.
- Yadin amunapi tegeh pakeber badudane, diulungne masih ka taine; tegesipun : Yadin amunapi ageng anake polih kabagian, yening sampun ganti surud kasadianipun, taler ipun mawali tiwas sakadi kuna.
- Semunne nyukcuk langit; tegsipun : Kaucapang ring anake sane sombong.
- Sadueg-dued semale makecos, pasti taen ulung; tegesipune : Asapunapi je ririh anake, pasti ipun taen iwang utawi salah.
Tetingkesan
punika kruna basa ngandap kasor, tegesnyané bebaos sané kanggén ri kala ngandapang
raga. Tetingkesan lingganipun “tingkes”, sane madue arti ringkes, ngalitan
(mengecil/merendahkan) sane polih pangiring “an” dados tetingkesan.
Puniki tetingkesan luir ipun :
Puniki tetingkesan luir ipun :
1. Durusang malinggih Pak, kanggéang
nénten wénten genah malinggih!” Kawéntenannyané, genah sané wénten becik, kursi
empuk saha resik.
2. Mai malu madaar, kangoang uyah- uyah
dogen.
3. Dini suba cening nginep, nanging
kangoang kene bapa lacur, umah tusing gelah, pasarean alah umah bangkung.
4. Ampurayang pisan ratu, sapuniki
kaulane kalintang nambet.
5. Sameton sami, duaning sampun galah,
ngiring ka perantenan, kanggéang ulamnyané tasik-tasik manten!
6. Durusang ajeng dumun wedange,
kanggeang toya-toya kemawon!
7. Cening de nyen ngopak, bapa tusing
ngidayang maang apa-apa, sakewala maan singgah” dogen
.
8. Wewangsalan
Wewangsalan
puniki pateh sakadi tamsil ring Bahasa Indonesia. Wewangsalan kruna lingganipun
"wangsal" sane artinipun "lampah", polih pangiring
"an" dados "wangsalan", kaduipurwayang dados
"wewangsalan", artinipun lelampahan saparipolah kalih kahanan janma,
sakadi sasimbing sane sada pedas suksmanipun.
Wewangsalan puniki kawangun antuk lengkara kalih palet utawi carik. Lengkara sane riinan sakadi "sampiran", indik daging kahiun sang ngucap, kewanten kantun makubda (ilid) suksmanipun. Lengkarane sane pungkuran punika daging sajati, sane nerangan suksmanipun tur mawirama kalih mapurwakanti (bersajak). Wenten taler sane nenten ngucapang lengkarane pungkuran, antuk kasengguh sami anake sampun ngerti ring suksmanipun. Ring asapunapine kawangun antuk lelampahan ring pawayangan. Ki Dalang ngawi satua bawak babaudan, nyimbingin sinalih tunggil sang nonton sane saud (iwang) laksananipun. Wenten taler sane mawangun gambar (karikatur).
Ring sor puniki wenten makudang-kudang wewangsalan luiripun :
Wewangsalan puniki kawangun antuk lengkara kalih palet utawi carik. Lengkara sane riinan sakadi "sampiran", indik daging kahiun sang ngucap, kewanten kantun makubda (ilid) suksmanipun. Lengkarane sane pungkuran punika daging sajati, sane nerangan suksmanipun tur mawirama kalih mapurwakanti (bersajak). Wenten taler sane nenten ngucapang lengkarane pungkuran, antuk kasengguh sami anake sampun ngerti ring suksmanipun. Ring asapunapine kawangun antuk lelampahan ring pawayangan. Ki Dalang ngawi satua bawak babaudan, nyimbingin sinalih tunggil sang nonton sane saud (iwang) laksananipun. Wenten taler sane mawangun gambar (karikatur).
Ring sor puniki wenten makudang-kudang wewangsalan luiripun :
- Asep menyan majagau, suksmanipun = nakep lenggar aji kau
- Ada tengeh masui kaput, suksmanipun = ada keneh mamunyi takut
- Bakat kocok misi isen, suksmanipun = awak bocok tuara ngasen
- Bangbang dadua ken ceburin, suksmanipun = bajang dadua ken anggurin
- Be lele mawadah kau, suksmanipun = suba jele mara tau
- Bedeg majemuh bangsing di banjar, suksmanipun = jegeg buin lemuh langsing lanjar
- Baju gadang potongan gantut, suksmanipun = tuyuh magadang tuara maan entut
- Buangit kali gangsa, suksmanipun = magae lengit ngamah gasa (kereng)
- Buah sabo mawadah klukuh, suksmanipun = awak bodo buin angkuh
- Cekcek poleng temisi bengil, suksmanipun = desek ngereng gisi nengil
- Clebingkah beten biu, suksmanipun = gumi linggah ajak liu
- Dagdag candung selem samah, suksmanipun = berag landung kereng ngamah
- Delemk sangut merdah tualen, suksmanipun = medem bangun ngamah dogen
- Dija kacang ditu komak, suksmanipun = dija pejang ditu jemak
- Eber-eber ilih, suksmanipun = bebeger baan nyilih
- Gamongan kladi jae, suksmanipun = omongan dadi gae
- Gedenan padange teken gondane, suksmanipun = gedenan tandange teken gobane
- Gonda godeg bakat kukur, suksmanipun = goba jegeg baan pupur
- Idup kedele mati kacang, suksmanipun = idup jele mati sayang
- Jempiit batan biu, suksmanipun = ngajengit ajaka liu
9. Cacimpedan
Cacimpedan
ring Bahasa Indonesia nika pateh sekadi "Teka-Teki". Cacimpedan
puniki anggen pangulir budi, rikala magagonjakan utawi macanda. Linggaipun:
"cimped", artinipun: bade (takeh), polih pangiring "an",
dados: cimpedan, raris kaduipurwayang, dados: "cacimpedan",
artinipun: bade-badean. Cacimpedan puniki sampun ketah utawi lumrah, kariinin
antuk lengkara pitaken: Apake......? Ring sor puniki wantah imba utawi
conto-conto cacimpedan. Minab wenten sameton sane tau utawi uning ring
jawabanne?
Apake.....
Apake.....
- Apake anak cerik matapel?
- Anak satak maka satak matlusuk?
- Anak satak makasatak maudeng putih?
- Apa anak cerik maid cacing?
- Apa anak cerik maid enceh?
- Apa anak bongkok kereng nyuun?
- Anak cerik pantigang ngurek gumi?
- Ane kajeps idup, ane nyepes mati?
- Ane negen nongos, Ane kategen majalan?
- Ane tegeh dugdugin, ane endep juangin?
- Apa cekuk kajengitin?
- Apa cekuk baong godot basangne pesu gending?
- Apa bale gede matampul abesik?
- Base alukun ulung seka bidang?
- Apa don ne amun pedang, buahne amun guungan?
- Apa don ne srining-srining buahne amun gong?
- Apa don ne amun tutup, buahne amun sirah?
- Apa don ne utusan, buahne aturan?
- Apa don ne amun tlapak lima, buahne amun sigi?
- Apa di cerikne mapusung, di kelihne magambahan?
Pasaur / arti:
- Blauk
- Iga-iga
- Bungan ambengan
- Jaum misi benang
- Caratn
- Sendi
- Gangsing
- Pagehan
- Pancoran
- Neraca
- Caratan
- Rebab
- Pajeng
- Pusuh biu
- Punyan ental
- Punyan jempinis
- Waluh
- Punyan ental
- Base
- Padi
10. Cecangkriman
Cecangkriman
inggih punika cacimpedan sane mabentuk lagu utawi tembang. Biasane ngangge
tembang madya utawi pupuh. Umumne ngangge Pupuh Pucung. Minab wenten sametin
sane durung polih ngwacen indik cacimpedan, dados driki malih wacen ring
artikel tiang indik Cacimpedan.
Kenten taler yang durung polih ngwacen indik Pupuh, niki link ne artikel indik Geguritan Utawi Tembang Pupuh. Inggih ring sor niki wantah
conto-conto utawi imba Cecangkriman :
Cecangkriman :
Cecangkriman :
- Bapa Pucung,
Indeng-indeng di alas gunung,
Panake koryak-koryak,
Di kayune ya padingkrik,
Basang pelung,
Tendase majajambulan. - Berag landung,
Ngelah panak cenik liu,
Memene slelegang,
Panak ne jekjek enjekin,
Menek tuun,
Mememne gelut gisiang. - Jalan buntu,
Tan masepak nolor terus,
Nyen makeneh mentas,
Apang elahang agigis,
Musti blenggu,
Majalan ditu magaang. - Ia majujuk,
Katumbak enu majujuk,
Ane numbak ebah,
Laut ngandang ngulintik,
Bes kadurus,
Pangencele mametelang. - Kaki Pucung,
Awak bunter maretungtung,
Basange anginan,
Sing paek ye ninjakin,
Uber kepung,
I kaki incang-incangang.
11. Sloka (Bidal)
Sloka yening
ring Bahasa Indonesia pateh sekadi "Bidal". Sloka puniki
masaih ring sesonggan, kantun ilid artinipun. Kewanten binanipun, sloka puniki
ngengge lengkara; Buka slokane,......., Buka slokane gumine,.......,
Kadi slokan jagate,........, upami :
- "Buka slokane, adeng buin sepita, suksmanipun : kaucapang ring anake sane kalintang plapan (tangar) ngraos lan melaksana.
- "Buka slokan gumine, nundunin macan turu, suksmanipun : sakadi anake sane nantangin musuh sane sampun nengil.
- "Skadi slokan jagate, sukeh anake ngebatang banjar, suksmanipun : wiakti sukeh pisan anake dados klian jaga ngladenin anak akeh (rakyat).
Puniki malih
sloka rin sor :
- Buka slokane, aji keteng mudah, aji dadua mael, suksmanipun : kaucapang ring anake sane neten uning ngajinin pitresnan kalih paweweh anak lianan (timpal).
- Buka sloka, ajum-ajuman puuh, sangkure masih ia, suksmanipune : sakadi anake sane beog ajum, pamuput ipun pacang pocol wiadin sengkala.
- Buka slokane, apa ane pamula, keto ane kapupu, sulsmanipun : napi sane kakaryanin, sapunika taelr pikolehipun; yening melaksana kaon, sinah sengkala sane jagi kapanggih.
- Buka sloka, bani mabak jepun, eda takut kena getahne, suksmanipun : yening purun ngambil pakaryan sane ageng tur abot, sampunang ajerih pacang manggihin pakeweh utawi kabean ageng.
- Buka slokane, bantang busuk badingang, apa tuara misi, suksmanipun : kiwangane san elintang, yening mangkin malih medalang wiadin raosang, janten ngakehang kanten kaiwangan ipun
Cecangkitan puniki lengkara sane nginter
artinipun. Katahipun cecangkitan puniki, kaucapang rikala magegonjakan.
Ring asapunapine wenten taler anggena melog-melog timpal. Puniki cecangkitan
luiripun:
- Tain cicing dengdeng goreng jaen, tegesipun: 1. Yening dengdenge gorreng sinah jaen, 2. Yening tain cicinge sinah nenten dados goreng.
- Padange tusing dadi arit, tegesipun: 1. Padange sinah nenten sida dados arit, 2. Yening padange abas antuk arit janten dados.
- Anake negen tumbak tusing dadi, tegesipun: 1. Yening anake rikala negen napi-napi raris tumbak, janten nenten dados, 2. Kewanten yening anak makta tumbak tegena punika dados.
- Rumus hitungane makejang sukeh, nanging jalanne makejang tawang, tegesipun: 1. Yening rumus hitungane wiakti sulit (tan kauningin), kewanten jalanne (rurunge) sami kauningin, yening jalan hitungane nenten kauningin.
- Kapal melabuh madelod, ngenah badajanne, tegesipun: 1. Yening cingakin kapale saking kaler, sinah sisin kapale balerne sane kanten.
- Ia gelem antudne tusing dadai jalananga, tegesipun: 1. Yening entude sinah nenten dados jalanang, sane kajalanang batis, boya ja entud.
- Tiang suba lepas uli sekolah, tegesipun: 1. Ipun nglepasin sekolah artine nenten masekolah.
- Kompek matali gandek, tegesipun: 1. Yening kompeke sane matali nika mawasta gandek.
- Beh, kakolongane tusing dadi gelekang, tegesipun: 1. Kakolongane sinah nenten dados gelekang, kewanten yening ajeng-ajengan janten dados gelekang.
- Awak suba bajang enu masih manyonyo, tegesipun: 1. Makasami anake madue nyonyo, boya ja nyesep nyonyo sakadi anak rare.
13. Raos
Ngempelin
Raos
ngempelin, punika
kruna sane dempet, tegesipun: kruna sane asiki maarti kakalih, sane asiki
maarti sejati, sane asiki artinipun ngintar. Raos ngempelin puniki pateh
sekadi cecangkitan, binanipun wantah akidik, kewanten suksmanipun pateh,
wantah mangge rikala magagonjakan kewanten. Puniki wenten makudang-kudang raos
ngempelin:
- Benang kamene, jaka di pangkunge, tegesipun: 1. Kamen antuk benang, jaka mentik di pangkunge, 2. Benang kamenen, ajaka di pangkunge.
- Lamun payu motonan, beli nyelingin, tegesipun: 1. Nyelengin = lakar maan celeng, 2. Nyelengin = ningalin sambilang nyeleng.
- Yang nguangun arja, tiang ngaluhin, tegesipun: 1. Dadi galuh, 2. Ngaluhin + juru aluh (nongos).
- Damar bedauh, mati kanginan, tegesipun: 1. Kanginan = genah ipun medangin, 2. kanginan = tempuh angin.
- Mamula kacang badaja, mentikne nglodlodang, tegesipun: 1. Nglodlodang = entikipun madlodlod, 2. Nglodlodang = sayan ngelodang.
- Ring dija palungane mangkin?, tegesipun: 1. Palungane = jaga lunga, 2. Palungane = pangamahan bawi.
- Napi kalih ditu?, tegesipun: 1. Kalih = dadua, 2. Kalih = ka alih.
- Ia madagang kamulanne suba telah, tegesipun: 1. Kamulane telah = sanggah kamulane kedas, 2. Kamulane telah = pokok dagangene sampun telas (rugi).
- Ida dimatuke simpang di pura, tegesipun: 1. Dimantuke = dawegne mantuk (budal), 2. Dimantuke = diman tuke.
- Madaarsanan malu dini, tegesipun: 1. Daar sanan = pesan madaar dini, 2. daar sanan = naar sanan.
Papindan punika pateh sakadi Sesawangan,
kewanten binanipun papindan kruna punika polih "anu suara",
yening sesawangan karahini antuk kruna: buka, kadi, luir, waluya kadi,
upami:
- Papindan: Alise medon intara.
- Sesawangan: Alise buka (kadi, luir) don intaran.
Papindan
tegesipun: gegambaran buka, wiadin yan bandingan pateh mirib teken...., upami:
papindan kedis, tegesipun: wangun gambaran mirib kedis. Mapinda sedih, tegesipun:
mirib buka anake sedih. Sane dados pepindan, punika kruna aran sane polih
anusuara, luir ipun:
- Boke membotan blayag, tegesipun: rambutne maombak-ombakan.
- Betekan batise meling padi, tegesipun: sekadi beling padi.
- Cokore mudak sinungsang, tegesipun: sakadi bungan pudake sungsang.
- Cecapingane nyaling kdang, tegesipun: mirib caling kidang.
- Cecingakane natit, tegesipun: sledat-sledet manis.
- Gigine matun sumangka, tegesipun: mirib batun sumangka.
- Jrijine musuh bakung, tegesipun: rurus ngancan mirib pusuh bakung.
- Kupinge nyanggar sekar, tegasipun: karnane becik sumpangin sekar.
- Kukune memapah biu, tegesipun: kukune mirip papah biu, sada lengkung.
- Lambene barak ngatirah, tegesipun: lambene mirip buah katirah barak
Ring
postingan tiange sane dumun, ring artikel Sasenggakan (Ibarat) tiang sampun
ngicenin akidik "penjelasan" indik sasenggakan. Minab yen wenten
sameton sane durung tatas uning indik sasenggakan puniki, dados malih ngawacen
ring link punika. Inggih ne mangkin tiang wantah ngicenin malih akidik
makudang-kudang conto sasenggakan sane tiosan. Inggih langsung manten ring
daftarne.
Ring sor puniki wantah makudang-kudang conto sasenggakan.
Ring sor puniki wantah makudang-kudang conto sasenggakan.
- Buka besine teken sangihane, pada apesne; suksemanipun : sakadi anake sane mapakarya, sang nalih miwah sang sane kadalih, janten sami katahipun nelasang prabeya.
- Buka bikule, ngutgut sambilang ngupinin; suksemanipun : sakadi anake sane madaya kaon wiadin corah, seka kidik ngambil barang-barang timpalipune, kewanten ipun mapi-mapi nulungin.
- Buka becicane ujanan, nguci; suksemanipun : sakadi anake sane ngucekcak ngomong nenten karwan tuktuk bongkolipun.
- Buka bikule pisuhin, sumingkin bejit; suksemanipune : sakadi anake alit-alit kual, yening ajahin wiadin glemekin ipun sumangkin kual.
- Buka bukite ejohin, katon ngrawit; suksemanipun : sakadi anake pakantenan ipun saking doh jegeg utawi bagus, kewanten wawu tampek tlektekang ipun bodo, muanipune burik.
- Buka cicinge ngongkong, tuara pingenan nyegut; suksemanipun : sakadi jadmane sane degag ngaku wanen, kewanten jatinpune getap.
- Buka dedalune, kampid baan nyilih; suksemanipun : sakadi anake sane ngango bungah becik-becik, kewanten jatinipun pangangge punika makasami antuka nyelang.
- Buka dangap-dangape, gede-gede kayune ogara; suksemanipun : sakadi anake sane gemba katunan bayu miwah gelar (arta), nagih ngambil pakaryan sane ageng kalih akeh pacang nelasang prabeya.
- Buka entikan oonge, ngulah pesu; suksemanipun : sakadi anake sane ngomong ngawag-ngawag, sane nenten madasar antuk papineh.
- Buka goake, ngadanin ibane; suksemanipun: sakadi anake sane corah raris nuturang maling (maling teriak maling).
- Buka jagunge, gedenan ati; suksemanipun : kaucapang ring anake sane sombong tur degag, ngaku wanen utawi sugih.
- Buka jangkrike, galak di bungut; suksemanipun : sakadi anake sane galak (gati) di omong, kewanten nenten purun ngalaksanayang.
- Buka kamben madare, liunan bikas; suksemanipun : sakadi anake sane belog ajum parisolahipun tan anut ring tata krama.
- Buka kamene uwek jaitin, munjuk benang tuna aji; suksemanipun : sakadi anake sane maduwe umah tuduh, raris engsubina antuk upih tuduhipune ical kewanten pakantenan ipun kaon.
- Buka kambinge ngamah gendola, macueh-cueh; suksemanipun : sakadi anake sane ngajengan sedah wiadin maanci, jantos marues-rues bibih ipune barak.
- Sesonggan
Sesonggan wit ipun saking kruna 'ungguh', sane mateges
linggih, genah, wiadin nongos. Kruna ungguh polih paweweh merupa pangiring
(akhiran) "an", dados ungguhan sane mateges janji utawi pati. Kruna
ungguhan kasandiang (mengalami perubhan sandi suara) dados unggwan. Sajeroning
pangucapan kruna unggwan puniki dados unggan. Selantuir ipun kruna unggan
puniki polih pangater (awalan) "sa" dados saunggan, taler kasandiang
malih dados songgan. Kruna songgan puniki kadwipurwayang dados sesonggan.
Sesonggan puniki sakadi pelambang kahanan kalih polah jadma, sane kaimbangang ring kahanan kalih polah barang wiadin buron. Umpami : "bedug pengorengan". Pengorengan punika wantah wangun utawi kawentenan ipun sakadi punika bedug, meweh antuk ngelegang mangda asah (lurus / datar). Dados ipun suksmannyane : kaucapang ring anak sane kalintang bengkung tur sigug, nenten dados ajahin.
Sesonggan puniki sakadi pelambang kahanan kalih polah jadma, sane kaimbangang ring kahanan kalih polah barang wiadin buron. Umpami : "bedug pengorengan". Pengorengan punika wantah wangun utawi kawentenan ipun sakadi punika bedug, meweh antuk ngelegang mangda asah (lurus / datar). Dados ipun suksmannyane : kaucapang ring anak sane kalintang bengkung tur sigug, nenten dados ajahin.
Yening jagi ngartiang sesonggan, sapuniki :
- Arti sujati, teges ipun : arti krunanipun sane sujatine.
- Arti Paribasa, teges ipun : arti lambang wiadin kahanan.
- Arti
Pangupama, teges ipun : ngawi satua sane bawak-bawak, sane
anut ring polah kalih kahanan sesonggan punika.
Ring sor puniki wenten conto sesonggan, luir ipun :
1. Taluh
apit batu. Suksmannyane : kaucapang ring anake sane magenah ring
genahe sane sukil/keweh, singsal agulikan pacang nemu baya.
2. Abias
pasih. Suksmannyane : nenten keni utawi nenten sida antuk
ngawilangin katahipun biase ring pasih.
3. Blakas
mangan di pisaga. Suksmannyane : sakadi anake maduwe painak muani
siteng tur anteng, sakewanten ipun magenah ring pisaga.
4. Ngentungan
uyah ke pasih. Suksmannyane : kaucapang ring anake sane mapi-mapi
ngicenin barang utawi artha ring anak sane sampun sugih.
5. Kuluk
ngongkong tuara ngutgut. Suksmannyane : kaucapang ring anake sane sida
mawicara manten (ngomong saja), nanging nenten wenten pakaryanne utawi
tindakanne.
6. Ngajahin
bebek ngelangi. Suksmannyane : kaucapang ring anake sane mapi-mapi
ngajahin anak sane sampun wikan utawi duweg.
7. Ngrebutin
balung tan paisi. Suksmannyane : ngrebutin brang nenten wenten isine
utawi barang sane nenten malih maguna.
8. Buka
gowake ngadanin ibane. Suksmannyane : kaucapang ring anake sane
sombong, nyapa kadi aku.
9. Liep-liep
lipi gadang. Suksmannyane : kaucapang ring anake sane ring
pangarepne jemet pisan, sakewanten sujatinne ipun anak sane nenten becik/jahat.
10. Kutal-kutil
ikut celeng. Suksmannyane : kaucapang ring pakaryan sane rasane
aluh, sakewanten sujatine nak meweh yen kalaksanayang.
11. Ada
gula ada semut, suksmanipun : anake sane sugih tur dana, irika janten
akeyh anake sane rauh nunas pakaryan.
12. Ada
andus ada apine, suksmanipun : yening wenten orti ala wiadin ayu,
sinah wenten sane jati (pasaja), diastun ipun akidik.
13. Aduk
sera aji keteng, suksmanipun : umpami ring desa wenten krama
diastunipun adiri sane melaksana kaon utawi jele (inggih nika memaling, demen
miyegan, miwah sane lianan), sinah maka desa kaucap kaon utawi jele rauh ring
adan desane teler kaon/jele.
14. Buta
tumben kedat, suksmanipun : sakadi anake sane pecak tiwas, kasuen
raris ipun sugih, pramangkin ipun sombong, ngagu tur jerbu ring timpal miwah
nyama braya.
15. Calep
calung, suksmanipun : kaucapang ring anake sane seneng ngidih
ajengan utawi ajeng-ajengan ring pisaga.
16. Dawa
papahne liu slepanne, suksmanipun : yening anake sue maurip, sinah sampun
akeh sane polih rasanin indik suka lan dukane.
17. Degag
delem, suksmanipun : kaucapang ring anake sane degag, ring
genahe suung ipun ngapak-ngapak ngaku wanen, sakewanten yening sampun wenten
musuh ipun ajerih, makiles mlaib.
18. Duk
masanding api, suksmanipun : sakadi anake sane mamusuh-musuhan raris
ganahipun matampekan, iwang akidik janten dados rebat/uyut/iyeg.
19. Galak-galak
di guwungan, suksmanipun : sakadi anake sane wanen sajeroning
pekarangan kemanten, nanging yening sampun lintang ring pakarangan ipun getapne
pasti.
20. Gangsaran
tindak kuangan daya, suksmanipun : kaucapang ring anake sane kakenken
ngarereh barang, durung tatas antuk ipun miragi, gelis-gelis sampun mamargi,
pamuput nenten kauningin napi-napi sane karereh.
21. Gede
ombake gede angine, suksmanipun : ageng pikolih utawi asil anake, janten
ageng taler penelasipun.
22. Jadma
es tabia, wiadin nyem lalah, suksmanipun : kaucapang
ring anke sane gendeng-gendengan.
23. Juragan
seprahu, suksmanipun : kaucapang ring anake sane ngerob
ngangge pengangge ngajak timpal ipun saling saluk.
24. Kamus
majalan, suksmanipun : kaucapang ring anake sane pradnyan tur
sampun weruh ring makudang-kudang basa.
25. Katanjung
di mata, suksmanipun : sakadi ring anake sane marasa ring
dewek iwang ring timpal, raris matemu ring timpalipune punika, mawinan ipun
kimud tur kabilbil.
26. Pancoran
matatakan batu, suksmanipun : sakadi anake sane tiwas nampekin anake
sane sugih sane dana tur goroh, ring akidik-kidike taler polih mismisan wiadin
leledanipun.
27. Pitik
mlali di ketungane, suksmanipun : sakadi anake sane dados buruh, raris
polih genah ring gemuhe, sinah ipun bagia.
28. Togtog
titihang, suksmanipun : nundung anak pramangkin nenten dados
sangkenang.
29. Yeh
ngrocok sinah tukade daken, suksmanipun : kaucapang ring anake sane
sombong akehan raos, nanging akidik tindakne, maciri anak belog.
30. Paid
bangkung, suksmanipun : sakadi anake sane makurenan, raris sane
lanang nyerodin, nongos ring umah sane luh (luhipune).
- SESAWEN
1) Ngenahang patakut marupa jatma ring
carik, kaanggen sarana ngulah kedis.
2) Ngantung pongpongan mabolong tiga
ring duwur jelanan kandang ayam, sane matetujun nulakin grubug ayam.
3) Kulit endog ayam katusuk antuk lidi
raris muncuk nyane kadagingin tabia.
4) Puniki ciri mederbe pitik, saha
matetujon mangda pitike nenten kesander kilat.
5) Wenten anak nandur kelapa saha
ngandong anak alit tetiga.
6) Puniki matetuek mangda entik
kelapane kuat saha pacang mawoh nged.
7) Anak istri kepura mapusung gonjer.
8) Puniki sesawen anake istri punika
kari bajang.
Tidak ada komentar:
Posting Komentar